امام هادی(ع) و شبکه پیچیده و دقیقِ وکالت
به قلم: حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی
اشاره
حضرت امام علیّ بن محمّدٍ الهادی علیه السلام در نیمه ی ماه ذی الحجة الحرام سال 212 هجری، در مکانی به نام «صریّا» در نزدیکی مدینه منوره، کودکی نورانی از مادری پاک دامن و با فضیلت به نام «سمانه مغربیة» پا به عرصه ی دنیا گذاشت.(1) پدر بزرگوار آن حضرت، امام نهم حضرت محمّد بن علیّ الجواد(ع) بود.
امام هادی(ع) پس از 33 سال امامت و رهبری شیعیان، در سن 41 سالگی، در سوم ماه رجب سال 254 هجری در شهر سامرّاء به دست «معتزّ عباسی» ]خلیفه ی وقت عباسی] مسموم و به شهادت رسید. مشهورترین القاب آن حضرت: «نقیّ» و «هادی» و به «ابوالحسن الثالث» مکنّی می باشد.(2)
ضمن عرض تسلیت و تعزیت شهادتِ مظلومانه ی سلاله ی پاک پیامبر(ص)، به پیشگاه حضرت بقیت الله الأعظم(عج)، مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای(دام ظلّه)، مراجع عظام تقلید و عموم شیعیان و شیفتگان خاندان عصمت و طهارت(ع)، در این مقاله کوتاه، نگاهی به حوادث و رخ دادهای دروان پر فراز و نشیب زندگانی آن حضرت می پردازم:
1. علم و کمالات اخلاقی امام هادی علیه السلام
حضرت امام هادی(ع)، در خاندانِ پاک نبوّت و امامت رشد و تربیت یافت. پس از شهادت امام جواد(علیه السلام)، امام هادی(علیه السلام) در سنّ هشت سالکی منصب امامت را عهددار شد که نمونه ای کامل از رشد علمی و معنوی آن بزرگوار و واضح ترین دلیل بر حقّانیت خط و جریان اهل بیت رسالت(ع) در ادعای وصایت و خلافت و جانشین پیامبر اسلام(ص) و رهبری و هدایت امت اسلامی می باشد. ابن شهرآشوب در توصیف امام هادی(ع) می نویسد: چهره اش از همه ی مردم جاذب تر، و گفتارش از همه صادق تر بود. در ملاحت و کمال از همه برتر بود. وقتی سخن می گفت، نورانیتش افزون و وقتی سکوت می کرد، هیبت و وقارش بالا می رفت.(3)
ابن حجر می گوید: ابوالحسن الثالث[علی بن محمد الهادی] در علم و سخاوت وارث پدرش[محمد بن علی الجواد] بود.(4)
ابن صباغ مالکی می نویسد:... هر فضیلتی که گفته شود او زینت بخش آن هست، هر ستایشی که به عمل آید تفصیل و اجمالش نزد اوست. نفس او پاک و مهذّب و اخلاقش نیکو و رفتارش پسندیده است.(5)
سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی می گوید: به متوکل گفته شد، در منزل[علی بن محمد الهادی]، سلاح ذخیره شده و قصد خلافت دارد... . او مأمور فرستاد و شبانه به منزل آن حضرت، حمله شد ولی او را دیدند که لباسی از پشم بر سر کشیده و رو به قبله روی شن و سنگ ریزه نشسته و مشغول قرائت قرآن و زمزمه ی آیات وعد و وعید الهی بود... . متوکل پشیمان شد و دستور داد مبلغ 4000 دینار بدهکاری و قرض حضرت را بپردازند.(6)
2. اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام هادی(ع)
مهم ترین ویژگی های خلافت عباسیان در عصر امام هادی(ع) عبارت بود از:
الف) زوال هبیت و عظمت خلافت:
تسلط بردگان و ترکان بر درستگاه خلافت یکی از نشانه های آن بود. خلیفه بیشتر مقام تشریفاتی داشت ولی با این وضع هرگاه خطری متوجه دستگاه خلافت می باشد همه وابستگان ، دستگاه در دفاع از آن و مقابله با مخالفان متحد می شدند.
ب) خوش گذرانی و هوس رانی درباریان:
شب نشینی ها، خوش گذاری ها، عیش و نوش ها و ریخت و پاش های درباریان و وابستگان به حکومت به اوج خود رسید بود و در یک کلمه، می توان گفت: خلافت اسلامی! غرق در فساد و گناه بود. صفحات تاریخ اسلام ، اخبار آن را ضبط کرده است.
ج) گسترش نهضت های علویان:
تلاش و کوشش عباسیان در ایجاد نفرت مردم به علویان و سادات و سرکوب شدید مخالفان به نتیجه بود، علویان با جدیت دعوت به « برگزیدگان آل محمد(ص)» را در نهان و آشکار تبلیغ می کردند و علی رغم کنترل مرکزیت سامرّاء و کنترل آمد و رفت و ارتباط با امام هادی(ع) ، نهضت ها و شورش های اعتراض گونه به فساد و انحراف دستگاه خلافت در مناطق مختلف مشاهده می باشد، به طوری که در فاصله سال 219 هجری ، 270 هجری، آمار 18 قیام و شورش علوی و غیر علوی ضبط شده است. اگر چه با کمی جمعیت انقلابیون و کمتر امکانات و ساز و برگ جنگی و قساوت دستگاه خلافت عباسی تمامی این قیام ها با شکست مواجه می شد.
3. علت اساسی شکست قیام های علویان
1. ضعف رهبری و فرماندهی، زیرا رهبران دارای برنامه کاملی در مبارزه خود و چگونگی آن نداشتند. طبیعی است وقتی قیامی و شورش، بدون برنامه ی کامل و هدف مند آغاز شود، با فشار حکومت نسبتاَ قوی و نیرومند به هم می ریزد و ادامه ی آن ممکن نخواهد بود. با توجه به اینکه امام هادی(ع) به علت فشار حکومت عباسی، مجبور بود برنامه خود را مخفی دنبال کند و از طرف دیگر امام هادی(ع) در زندان و محاصره دشمن بود و قادر به هدایت علنی قیام ها نبود.
2. رنگ و چهره ی قیام ها صد درصد اسلامی و با رهبری و مدیریت مذهبی و الهی نبود، بدیهی هر نهضت و قیامی که زنگ و بوی الهی(اخلاص) در آن نباشد، مورد تأیید رهبران الهی و امامان معصوم(ع) هم واقع نمی شد و قطعاَ به موفقیت نمی رسید. البته در این قیام ها، بعضی از یاران مخلص و شیعیان امام(ع) هم حضور داشتند ولی تعداد آن ها اندک بود و غالب مبارزین با اهداف غیر الهی و بیشتر با هدف شکست دادن عباسیان و بدست آوردن آزادی و رها شدن از ظلم و ستم بنی عباس و رسیدن به قدرت دنیوی بود!
4. شبکه ی پیچیده و دقیق وکالت
شبکه ی ارتباطی و مخفی وکالت، شیوه ای ابتکاری از سوی امام جواد و امام هادی(علیهما السلام) جهت برقراری ارتباط منطقی و حساب شده با نمایندگان و کارگزاران خود در مناطق مختلف جامعه ی اسلامی[که تحت سلطه ی حاکمیت عباسیان بودند و تمامی رفتار و اعمال شیعیان زیر نظر و کنترل مأموران حکومت بود] تأسیس شد. هدف اصلی این تشکیلات سازمان یافته، جمع آوری خمس، زکات، نذورات و هدایا از سوی شیعیان و علاقه مندان خاندان عصمت و طهارت(ع) بود که توسط وکلاء و نمایندگان یعنی جمع آوری و خدمت امام هادی(ع) ارسال می شد. از سوی دیگر این شبکه مأموریت داشت تمامی سؤالات و مشکلات فقهی و عقیدتی شیعیان و سایر مسلمانان را جمع آوری و پاسخ آن ها را از امام هادی(ع) دریافت و تحویل آنان دهد. فقدان تماس مستقیم بین امام هادی(ع) و پیروانش، نقش سیاسی، مذهبی شبکه وکالت و وکلاء را بالا برده بود، به نحوی که کارگزاران امام(ع) مسئولیت بیشتری در گردش امور ایفا می کردند و تجربه های فراوانی را در سازمان دهی شیعیان وخنثی نمودن توطئه های مخالفان جریان امامت منصوص به دست آوردند. این شبکه، نواحی بغداد، مدائن، کوفه، بصره، اهواز، قم، همدان، یمن و حجاز را فرا گرفته بود. امام هادی(ع) با حساسیت تمام فعالیت این شبکه و وکلای خود را کنترل و مکاتبات لازم را با آن ها انجام می دادند. برای نمونه حضرت هادی (ع) در سال 232 هجری، طی نامه ای به «علی بن بلال» وکیل خود در بغداد نوشت: من «ابوعلی بن راشد به جای «علیّ بن حسین بن عبد ربّه» منصوب کردم. چون او دارای صلاحیت لازم و هیچ کس بر او تقدم ندارد...».(7)
5. انتقال امام هادی(ع) از مدینه به سامرّاء
پس از گزارش فرماندار مدینه به متوکّل مبنی بر خطرناک بودن حضور امام هادی(ع) به علت پایگاه مردمی آن حضرت در مدینه. امام هادی (ع) طی نامه ای گزارش او را خنثی کرد ولی متوکل پس از برکناری فرماندار، توطئه خود را با اظهار علاقه به امام(ع) مبنی بر اقامت در سامرّاء اعلام نمود و اظهار داشت، منتظر دیدار و ملاقات با حضرت می باشد!. امام هادی(ع) به ظاهر در سامرّاء آزاد بود ولی در واقع، تحت نظر مأموران مخفی متوکل به سر می برد. اذیت و آزار متوکّل و مأموران او نسبت به امام هادی(ع) و شیعیان و علاقه مندان ایشان، روز به روز افزوده می شد. یکی از آن موارد اجبار کردن حضرت برای حضور در مجلس بزم شراب و می گساری! بود که در آن مجلس، امام نهم(ع) چنان با قدرت و هیبت به موعظه پرداخت که خلیفه و اطرافیان او سخت پشیمان و شرمنده شدند!
متوکل عباسی در سال 236 هجری در اثر کینه و مبارزه با اعتقادات مقدس پیروان اهل بیت(ع) و برای اذیت شیعیان و جلوگیری از شورش آنان، دستور داد گنبد و حرم مطهر امام حسین(ع) در کربلا را ویران کنند! ولی این رفتار او باعث خشم بیشتر شیعیان شد به طوری که مردم مخالفت خود را به گونه های مختلف اظهار کردند و متوکل(لع)، در نتیجه این بی حرمتی به غضب الهی، گرفتار و توسط فرزندش کشته شد.
6. خدمات و میراث فرهنگی امام هادی(ع)
الف) مبارزه با غُلات
فرقه ها و گروه های منحرف فراوانی شروع به فعالیت فرهنگی کرده و مردم را فریب می دادند. یکی از آ ن ها، غُلات بودند که با غلو کردن در باره مقامات اهل بیت(ع) موجب اذیّت و آزار امام هادی(ع) و شیعیان می شدند. امام(ع) ضمن تبرّی جستن از آن ها، روشن گری های لازم را به شیعیان می دادند. رهبران گمراه غلات عبارت بودند از: علی بن حَسَکه قمی، قاسم یقطینی، حسن بن محمد بن بابای قمی، محمدبن نصیر فِهری و فارس بن حاتم که هدف واقعی آن ها بیشتر بی اهمیتی به عبادات و حدود شرعی و ضوابط اسلامی و رفتار بر طبق میل و هوس های خود و چشم طمع داشتن به اموال مردم و توجیه نبودن نسبت به کرامات و مقامات و علوم اهل بیت(ع) بود. حضرت امام هادی(ع)، طی نامه ای در پاسخ سؤالات مردم، به شیعیان اعلام کرد عقاید و افکار ابن حَسَکه باطل و او فردی منحرف و کافر می باشد.
ب) مبارزه با فتنه خلق قرآن!
فرقه معتزله که از عقل گرایان افراطی بودند با طرح موضوع مخلوق بودن قرآن اعلام کردند که اعتقاد به قدیم بودن غلط می باشد و باید با آن مخالفت کرد!(8) [البته بحث مخلوق بودن قرآن در اواخر حکومت بنی امیه در جامعه ی اسلامی مطرح شد که در منابع تاریخ و فرق و مذاهب اسلامی موجود است. ولی در این زمان هم مجددا مطرح گردید...]. حضرت امام هادی(ع) سکوت در برابر این افکار را جایز نشمردند و با اعلام این که در باره قرآن فقط معتقد به«کلام خدا بودن» باشید، خط بطلانی بر بحث های جنجالی و بی فایده معتزله و گروه های دیگر کشیدند.
ج) تربیت شاگردان
مرحوم شیخ طوسی تعداد شاگردان امام هادی(ع) را 185 نفر می داند. مهم ترین آن ها عبارت بودند از: فضل بن شاذان نیشابوری، حسن بن سعید اهوازی، ایّوب بن نوح دراج، ابوعلی(حسن بن راشد)، حسن بن علی (ناصر کبیر)، عبدالعظیم الحسنی، عثمان بن سعید اهوازی، احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری قمی، ابراهیم بن مهزیار، ریّان بن صلت، یعقوب بن اسحاق وعلی بن مهزیار اهوازی.(9)
د) مباحث فقهی، تفسیری، کلامی و تربیتی
از امام هادی(ع) علی رغم همه سختی ها و فشارهایی که از سوی حکومت بنی عباس متحمل می شد، سخنان و روایات ارزش مندی در موضوعات فقهی، تفسیری، اعتقادی و تربیتی به جای مانده است که مورد استفاده عموم مسلمانان و شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) در طول تاریخ اسلام و تشیّع بوده، هست و خواهد بود.(10) که برای نمونه می توان به زیارت جامعه کبیره که در کتاب شریف مفاتیح الجنان آورده شده اشاره کرد.
کتاب شناسی امام هادی(ع)
در پایان توجه خوانندگان عزیز را به بخشی از کتاب های فارسی پیرامون امام هادی علیه السلام [برگرفته از: ماه نامه کوثر شماره 70، تهیه کننده: ح. عسگری با اصلاح و اضافات] جلب می کنم:
• پیشوایان هدایت؛ هادی امّت، حضرت امام علیّ النقیّ علیه السلام،[ج 12]، گروه نویسندگان مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ترجمه: کاظم حاتمی طبری، قم: 1385 ش، 362 ص.
• تحلیلی از دوران دهمین خورشید امامت امام هادی علیه السلام ، سید محمد حسینی، علی رفیعی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1370ش، 630 ص.
• صحیفه امام هادی علیه السلام، جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1381ش، 431 ص.
• چهارده نور پاک، زندگی امام هادی علیه السلام، عقیقی بخشایشی(ره)، [ج 12] قم: انتشارات نوید اسلام،1381، 139 ص.
• تحلیلی از زندگانی امام هادی علیه السلام، علامه باقر شریف قرشی(ره)، مشهد: کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام، 1371ش، 528 ص.
• زندگانی دهمین پیشوای شیعه حضرت امام هادی علیه السلام، مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران: انتشارات غدیر، 1352ش، 250 ص.
• خورشید هدایت؛ پیشوای دهم امام علیّ بن محمّد الهادی علیه السلام، هیئت تحریریه موسسه در راه حق، قم: موسسه در راه حق، 69 ص.
• فرهنگ جامع سخنان امام هادی علیه السلام، همراه با متن کتاب موسوعه کلمات الامام الهادی(ع)، گروه حدیث پژوهشکده باقر العلوم(ع)، ترجمه: علی مویدی، قم: نشر معروف 1380، 590 ص.
• سیره عملی اهل بیت علیه السلام حضرت امام علیّ النقیِّ الهادی علیه السلام، سید کاظم ارفع، قم: فیض کاشانی، 63 ص.
• چشمه‌های نور؛ امام هادی علیه السلام، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1368ش، 138 ص.
• مشکات هدایت؛ پژوهشی در زندگانی امام هادی علیه السلام، ابوالفضل هادی منش، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 136 ص.
• امام هادی علیه السلام؛ قهرمان شکست ناپذیر عصر متوکل، محمدرسول دریائی، انتشارات وهاج، 1336، 294 ص.
• امام هادی(ع) و نهضت علویان، محمدرسول دریائی، قم: رسالت قلم،293 ص.
• ستارگان درخشان، [ج 12]: سرگذشت حضرت امام علیّ النقی علیه السلام، محمدجواد نجفی، قم: کتاب فروشی اسلامیة، 176 ص.
پی نوشت ها:
1- مفید(ره)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه ی سید هاشم رسولی محلاتی ج2 ص417؛ مجلسی(ره)، بحار الأنوار... ج50 ص113.
2- کلینى(ره)، اصول الکافی ج1 ص497، سید محسن امین عاملى(ره)، اهل البیت(ع) من کتاب أعیان الشیعة... ج5 ص265.
3- ابن شهر آشوب(ره)، مناقب آل ابی طالب(ع)، ج4 ص434.
4- مجلسی(ره)، بحار الأنوار...، ج5 ص147.
5- ابن الصبّاغ المالکی، الفصول المهمة فی معرفة الائمة(ع) ص264.
6- قندوزی حنفی، ینابیع المودة ص463.
7- پیشوائی، سیره پیشوایان ص 570.
8- جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام ج3 ص214؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج6 ص423.
9- صدوق(ره)، التوحید ص224.
10- طوسی(ره)، اختیار معرفة الرجال ص510؛ عیّاشی، تفسیر العیاشی ج1 ص106؛ کلینی، اصول الکافی 1 ص97؛ اعلام الهدایة(ج12) الإمام علیّ بن محمّد الهادی(ع) ص 215 ـ 252؛ پیشوائی، سیره پیشوایان ص 611.
کلمات کلیدی : امام هادی(ع) و شبکه پیچیده و دقیقِ وکالت
